ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦਾ ਜੀਵਨ : ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਸਿਰਫ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਰਹੱਸਿਆ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੰਦ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸਕੂਲ ਖੁਲ੍ਹਣਾ ਇਕ ਵੱਡੀ ਪਹਿਲ ਹੈ। ਆਓ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕੀ ਉਹ ਕੌਣ ਸਨ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਹੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ…
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰਾਖਿਆਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਨਾਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ – ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਲੇ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੌਰਾਨ ਬੇਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬੈਂਕਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ, ਖਾਲੜਾ ਦੇ ਰਾਜ-ਸਮਰਥਿਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਜ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਨੀਂਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਤਲਾਂ, ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਣਥੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਠੰਡਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਕੌਣ ਸੀ?
1952 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ, ਖਾਲੜਾ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਬੈਂਕ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ (1984), ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਅਤੇ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਝਟਕੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੁਰਾਗ ਦੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ – ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ – ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਇਆ?
ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਫ਼ਰ ਨਾਅਰਿਆਂ ਜਾਂ ਮਾਰਚਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਠੰਡੇ, ਸਖ਼ਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਸਕਾਰ ਰਿਕਾਰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ – ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁੱਪ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ ਜੋ “ਗਾਇਬ” ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਕੇ, ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਕਲੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।
ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਸਥਾਨਕ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਰਾਸ-ਵੈਰੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਗਵਾਹੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ?
ਖਾਲੜਾ ਡਰ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਲਈ ਲੜ ਰਹੀ ਇੱਕ-ਪੁਰਸ਼ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1984 ਅਤੇ 1994 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 25,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕੋਲ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ।
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਯੂਕੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਮੰਚਾਂ ‘ਤੇ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ, ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀ ਕਥਿਤ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ: “ਜਦੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਚਾਨਣ ਉੱਠਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।”
ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਹੱਲਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਗਏ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀ ਖੁਲਾਸੇ ਕੀਤੇ?
ਖਾਲੜਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਨਾਉਣਾ ਖੁਲਾਸਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਸਕਾਰ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ:
-ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਵਿੱਚ 2,097 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਅਣਪਛਾਤੇ” ਵਜੋਂ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
-ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ, ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਅਣਪਛਾਤਾ” ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਅਗਵਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।
-ਇਹਨਾਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
ਕਿਵੇ ਹੋਇਆ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ
6 ਸਤੰਬਰ, 1995 ਨੂੰ, ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਖਾਲੜਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੇ ਇਸ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਗਵਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ।
ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ, ਰਾਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤਰਨਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਛਬਲ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 2005 ਵਿੱਚ – ਦਸ ਸਾਲ ਬਾਅਦ – ਛੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਗਵਾ ਅਤੇ ਕਤਲ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਛਬਲ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਐਸਐਚਓ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਖਾਲੜਾ ਦੀ ਲਾਸ਼।
ਪੰਜਾਬ 95: ਉਹ ਫਿਲਮ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ
ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, “ਪੰਜਾਬ 95” ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਿਲਜੀਤ ਦੋਸਾਂਝ ਨੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਸਮਰਥਿਤ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੈੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਬੰਦੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਖਾਲੜਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਜੋ ਇਸ ਦਰਦਨਾਕ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸਦੀ “ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸਮੱਗਰੀ” ਕਾਰਨ ਸੀ, ਜੋ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਆਤਮ-ਨਿਰੀਖਣ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਬੇਅਰਾਮੀ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਖਾਲੜਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਬੇਚੈਨ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ
ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਕੇਤ ਵਜੋਂ, ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦਾ ਨਾਮ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। “ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਅਕੈਡਮੀ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।
ਇਹ ਸਕੂਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਨਾਗਰਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਤਿਕਾਰ
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਖਾਲੜਾ, ਨਿਆਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਵਕਾਲਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨਕ ਫੋਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਬੈਂਕਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੱਕ, ਖਾਲੜਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਥਾਹ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਬਦ ਅਜੇ ਵੀ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ: “ਜੇ ਰੱਖਿਅਕ ਕਾਤਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ?”
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ – ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ। ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਫਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਸਕੂਲ ਰਾਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਚੁੱਪ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੈ ਉਹ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਧਾਰਿਤ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
